Nhạc sư Nguyễn Vĩnh Bảo:
VẪN MIỆT MÀI T̀M KIẾM MÔN SINH LƯ
TƯỞNG
Nhạc sư Nguyễn Vĩnh Bảo bắt
đầu làm quen với nhạc truyền thống từ
lúc lên năm. Hai mươi tuổi thành danh (1938) sau khi
đĩa Béka của hăng Keller
(Đức) mời thu âm. Năm 1950, ông nghĩ đến
việc cải tiến nhạc cụ nhạc Tài tử Nam
bộ, bắt đầu là cải tiến đàn Tranh 16
dây ra đàn Tranh 17, 19 và 21 dây. Việc làm này gặp phải
sự chỉ trích phê b́nh của một số nhạc
sư nhạc sĩ bảo thủ. Năm 1956, ông tham gia
thành lập Trường Quốc gia Âm nhạc Sài G̣n. Ngoài
việc dạy môn đàn Tranh, ông c̣n nhiệm vụ đóng
góp vào chương tŕnh dạy nhạc Tài tử Nam bộ,
liên lạc mời một số nghệ nhân Sân khấu
Cải lương và Hát bội, kiêm luôn Trưởng ban âm
nhạc Miền Nam. Năm 1970, Đại học Southern
Illinois Carbondale mời sang dạy với danh nghĩa Giáo
sư thỉnh giảng. Năm 2005, ông nhận giải
thưởng Đào Tấn. Năm 2006, ông là người
Việt duy nhất góp mặt trong danh sách sáu nhạc sư được
Hội nhạc sĩ Hoa Kỳ tại Honolulu (Hawai) vinh danh
là “quốc gia chi bảo. Năm 2008, Chính phủ Pháp trao
tặng ông Huân chương Văn học nghệ thuật
(Officier dans l’ordre des Arts et des Lettres).
Nhạc sư Nguyển vĩnh Bảo là một trong những nhạc
sư hiếm hoi đa năng trên nhiều mặt như là
Nhạc sĩ diển tấu, giảng dạy, đóng
đàn, ngoại ngữ nói được năm thứ
tiếng: Pháp, Anh, Nhật, Quan Thoại và Campuchia.
Ánh mắt tinh anh. Miệng cười rất
hóm. Thiết tha, nhiệt t́nh khi bàn đến tương
lai của âm nhạc truyền thống nhưng lại
rất đỗi khiêm nhường khi nói về ḿnh. Ở
tuổi 92, nhạc sư Nguyễn Vĩnh Bảo vẫn
rất minh triết, vẫn miệt mài làm việc. Hiện
ông đang dạy đàn qua Internet cho một số môn sinh
ở Hà Lan, Thụy Sĩ, Úc, Pháp, Mỹ. Hiện nay
đang giúp đỡ hai nhạc sinh của Trường
Đại học Michigan sang TP. Hồ Chí Minh làm luận án
tiến sĩ).
Tôi t́m đến tư gia của “quốc gia
chi bảo” - một căn nhà nhỏ (12m x 3m) nằm khiêm
nhường trong con hẻm ngoằn ngoèo bên hông chợ Bà
Chiểu, TP. Hồ Chí Minh trong
khi ông đang nghe nhạc sinh đàn trả bài qua Internet. Cuộc tṛ chuyện
giữa chúng tôi cũng bắt đầu từ chuyện
ông dạy đàn qua Internet..
Dạy âm nhạc dân tộc thường qua
truyền ngón truyền khẩu, một thầy một tṛ.
Việc ông dạy nhạc qua Internet, nhất là có những
người ngoại quốc lẫn Việt Nam không rành
tiếng Việt, chưa biết ǵ về âm nhạc
truyền thống Việt Nam?
- Năm 2003, một
người học tṛ ở Mỹ tặng tôi một dàn
máy vi tính. Sau khi có nó, tôi bắt đầu học cách
gửi và nhận email và nảy ra ư định dạy
đàn qua Internet. Một số nhạc sư, nhạc
sĩ tại đây ṭ ṃ muốn biết việc giảng
dạy của tôi kết quả ra sao, thay v́ trả
lời, tôi cho họ nghe những đoạn nhạc mà
học tṛ tôi đàn trả bài. Và muốn được
biết phương pháp mà tôi áp dụng.
Việc làm này bất
luận nhạc sĩ nào cũng làm được, với
điều kiện là nắm vững truyền thống
của âm nhạc, có sư phạm. Bài bản chép rơ ràng,
biết ngoại ngữ, đồng thời có một
số vốn liếng về âm nhạc phương Tây.
Cách chép bản đàn của tôi là theo ḥ, xự, xang,
xế, cống với những kư hiệu riêng. Tôi nh́n
nhận kư âm Tây phương theo Đồ, rê, mi, pha, sôl, la,
si, đô là khoa học và chính xác nhưng đối với
nhạc truyền thống như Việt Nam, Trung Quốc,
Nhật Bản, Ấn Độ, Đại Hàn th́ là
bất lợi. Khi xướng âm mấy nốt nhạc,
thí dụ như “xáng xảng xang”, theo Tây phương th́
thành “đố đổ đô” hay “phá phả pha”, nghe
rất tức cười. Người nhạc sĩ Tây
phương quan niệm bản nhạc là một thực
thể cố định, không được thêm bớt,
viết sao đàn vậy. Trong khi đó nhạc truyền
thống, người nhạc sĩ không phải là
người diễn tấu đơn thuần, mà là
người ứng tác ứng tấu ngay trong lúc đàn. Tùy
theo tâm tư t́nh cảm mà hoa lá vẽ vời để
bản đàn mang một sức sống mới.
Người nghe đánh giá người nhạc sĩ qua
những dị bản. Học nhạc theo kư âm Tây
phương, vô t́nh triệt tiêu sức sáng tạo của
người học, đánh mất cơ hội tiếp
thu, học hỏi những cái hay của những bậc
thầy, vô t́nh loại bỏ những người thầy
giỏi, boi khong am tuong ve Do re mi fa sol la si.
Có một thắc mắc nho nhỏ. Múi giờ
giữa Việt Nam và nước ngoài lệch nhau. Vậy
học tṛ của ông học theo múi giờ Việt Nam hay ông
dạy theo múi giờ nơi các học tṛ của ông đang
sống và làm việc?
- Đặt quyền
lợi của học tṛ lên trên hết, giờ giấc do học
tṛ ấn định, bởi tôi muốn khi học không
vướng bận hay bị chi phối bởi công
việc riêng. Có lúc, nửa
đêm học tṛ kêu điện thoại về, xin đàn
trả bài, tôi chui ra khỏi mùng, bật máy tính, nghe và
sửa bài liền.
Có vẻ như ông khá chiều chuộng
học tṛ?
- Có một số
người nói tôi quá xem trọng học tṛ, không khéo
học tṛ xem thường ḿnh, nhưng hăy thử
đặt ḿnh vào địa vị của các em th́ sẽ
biết thông cảm. Đàn được bản nhạc
đắc ư, các em vui, nôn nóng muốn đem khoe liền
với thầy. Tại sao ḿnh nỡ tiếc một
giấc ngủ mà làm các em mất đi sự hưng phấn. Họ tṛ
của ḿnh vui th́ ḿnh cũng vui lây. Vả lại, tôi
cũng lớn tuổi rồi, đâu có ngủ được
nhiều. Âm nhạc truyền thống của chúng ta
đang ế khách, nên phải khuyến măi. Tương
tự như hàng ế phải bán “sale”.
Ngoài việc dạy đàn, nghe nói ông c̣n tự
đóng đàn. Có nhất thiết phải như vậy
không, khi mà “ông cũng lớn tuổi rồi”?
- Chuyện khá dài. Năm
mười tuổi, tôi được người ta cho
một cái gáo dừa và một cần đàn. Tôi tự tay
ráp nó lại để sử dụng. Từ đó, tôi
bắt đầu làm đàn mà không hiểu chút ǵ về
nghệ thuật đóng đàn.
Được biết cha ông là một
điền chủ giàu có nhưng thời thanh niên của
ông lại khá vất vả, lang bạt kỳ hồ
khắp Nam Kỳ Lục tỉnh, phải làm khá nhiều
nghề để mưu sinh?
- Năm tôi 13 tuổi, mùa
màng thất bát, gia đ́nh tôi sa sút. Không muốn làm gánh
nặng cho gia đ́nh, năm 14 tuổi, tôi tự ư rời
gia đ́nh, tay làm hàm nhai, tự học. Tôi làm đủ
nghề để mưu sinh như lái xe tải, gác kho,
thư kư đánh máy… Năm 1940, tôi trở thành giáo sư
dạy Pháp văn cho một số trường tư
thục ở Sài G̣n.
Trong lịch sử âm nhạc tài tử Nam
bộ, ông được nhắc đến như là
người “khai tử” cây đàn tranh 16 dây hồi thập
niên 1950. Nghe nói cũng v́ việc này mà ông đă hứng
chịu khá nhiều sự công kích từ các nhạc sư
Sài G̣n lúc bấy giờ?
- Những ǵ tôi đă suy
nghĩ thấu đáo, tôi nghĩ rằng ḿnh đúng, th́
cứ làm. Trong học thuật,việc có những ư
kiến trái chiều là chuyện hết sức b́nh
thường. Sau khi nâng lên 17 dây, tôi tiếp tục nâng lên
tiếp thành đàn tranh 19 dây và 21 dây. Nhạc khí luôn đóng
vai tṛ quyết định trong sự tiến triển
của âm nhạc. Cứ nh́n qua hai nhạc khí vĩ cầm
(violon) và dương cầm (piano) sử dụng hiện
nay trên thế giới cũng đủ cho chúng ta thấy
cái tầm quan trọng của nhạc khí. Nếu các
đại nhạc sĩ không có trong tay những cây đàn
dương cầm và vĩ cầm như ngày nay th́ thế
giới sẽ mất đi cái hào hứng thưởng
thức những áng âm nhạc tuyệt vời. Cây đàn
tranh 16 dây mặt đàn quá cong, trục đàn hay tuột,
mỗi khi dây đàn đứt phải mất nhiều th́
giờ để mắc dây lại.
Sau mấy chục năm dạy dàn,
đến bây giờ ông có bao nhiêu
học tṛ?
- Tôi không nhớ
được, chắc cũng vài trăm người. Có
những người tôi cũng không nhớ tên.
Nhưng những học tṛ xuất sắc
nhất th́ hẳn rằng ông vẫn nhớ?
- Tôi nghĩ rằng
bất kỳ người thầy nào ở đời mà
đào tạo được một môn sinh lư tưởng
th́ đă là một phước hạnh. Nhưng tôi chưa
có được may mắn ấy. Đến giờ, tôi
vẫn miệt mài t́m kiếm một môn sinh lư tưởng.
Liệu rằng đó có phải là điều
khiến ông day dứt nhất khi tuổi đă xế
chiều?
- Không. Điều
khiến tôi day dứt nhất là giới trẻ quay lưng
lại với âm nhạc dân tộc. Cũng như những
nhạc sư tâm huyết khác, tôi cố gắng kéo nó
lại, được tới đâu hay tới đó.
Điều khiến tôi buồn nhất là có những
người thay v́ t́m cách cứu sống âm nhạc dân
tộc th́ lại đang phá hoại bằng sự
nhiệt t́nh thiếu suy nghĩ của ḿnh. Những
nghệ sĩ kéo violon thường nghiêng vai để
lấy thế. Vậy mà có một số người
biểu diễn đàn c̣ cũng nghiêng ngả, để…
làm dáng. Học đ̣i như vậy trước là tự
hạ thấp ḿnh, sau là tự hạ thấp âm nhạc
của dân tộc ḿnh. Chuyện này lặp lại hoài không
khéo người nước ngoài họ tưởng tŕnh
tấu đàn c̣ cũng phải lấy thế như kéo
violon. Thậm chí có người c̣n cải biến cây
đàn tranh để chơi nhạc Tây phương.
Nếu là lănh đạo ngành văn hóa, tôi sẽ hỏi
piano, vionlon, guitar… có nhất thiết phải đàn
nhạc Việt Nam không? Chưa kể sự cải
tiến này khi tŕnh tấu nhạc Tây phương không ra
nhạc Tây phương, quay lại đàn nhạc dân
tộc th́ lại không tới.
Ông có nghe nhạc ngoại quốc không?
- Âm nhạc là sản
phẩm đặc hữu, một thứ ngôn ngữ tinh
thần của mỗi dân tộc. Không thể nói nhạc
của dân tộc này hay hơn dân tộc kia. Tôi nghe khá
nhiều nhạc nước ngoài. Những bản (tôi)
thích, tôi cũng tập chơi, đương nhiên là
bằng nhạc khí phương Tây. Nhưng chỉ
những bản nhạc Việt Nam mới làm tôi chảy
nước mắt.
Trong những người thầy đă
thụ giáo, ông chịu ảnh hưởng của ai
nhất?
- Tôi học đàn trực
tiếp với bốn người là thầy Hai Ḷng (Tam
B́nh, Vĩnh Long), thầy Sáu Tư (Cần Thơ), thầy
Năm Nghĩa (Trà Ôn) và thầy Ba Sáng (Trà Vinh) nhưng
thực ra tôi có khá nhiều người thầy mà có khi
bản thân họ cũng không ngờ là thầy của tôi.
Thầy của tôi là những nhạc sư tôi từng có cơ
hội tiếp xúc. Thính giả của tôi cũng là thầy
của tôi. Học tṛ của tôi cũng là thầy của
tôi. Có những vấn đề các em đặt ra buộc
tôi phải t́m ṭi, nghiên cứu để có câu trả
lời thỏa đáng. Quá tŕnh t́m ṭi đó chính là cơ
hội để ḿnh học hỏi. Vào đời với
tâm thế cầu thị, cầu tiến th́ bao giờ
cũng học được những điều bổ
ích. Tuy nhiên, tôi không nô lệ vào một người thầy
cụ thể. Nếu bằng ḷng với kiến thức
của các thầy, tôi sẽ măi măi đi sau lưng các
thầy.
Đă có khá nhiều những lời than văn
về việc giới trẻ quay lưng lại với âm
nhạc truyền thống. Nhưng thực tế th́
những hành động thiết thực và hiệu
quả, ngơ hầu kéo giới trẻ quay lại với âm
nhạc truyền thống, chưa tương xứng
với những lời than văn đó?
- Đó không phải là
lỗi của các bạn trẻ, mà là trách nhiệm của
những người làm nghệ thuật như chúng tôi. Các
em sinh sau đẻ muộn, mở mắt ra là đă nghe
nhạc Tây. Người lớn c̣n không quan tâm, nói ǵ
đến những bạn trẻ.
Không biết có quá bi quan hay không nhưng cứ
cái đà này, e rằng trong một khoảng thời gian
không xa nữa, những bạn trẻ muốn t́m hiểu
nhạc truyền thống có lẽ phải đi du học
hoặc mời người nước ngoài qua giảng dạy?
- Chuyện này đă
xảy ra rồi. Từ xưa đến giờ, có
nhiều người ngoại quốc viết về
nhạc Việt Nam trong khi chúng ta th́ không viết hoặc viết
không đầy đủ. Có người giúp đỡ
chúng ta bảo tồn vốn quư của cha ông là điều
đáng mừng. Tuy nhiên, không phải tất cả
những ǵ họ viết ra đều đúng 100%.
Đấy mới là vấn đề khiến tôi lo
lắng. Điều ǵ sẽ xảy ra khi thế hệ con
cháu chúng ta học trúng những thiếu sót đó.
Trong một thế giới hội nhập
như hiện nay, sự xâm nhập của văn hóa
ngoại lai là chuyện khó tránh khỏi?
- Xin kể lại hai câu
chuyện cũ. Năm 1958, vợ ông giám đốc hăng xe
Renault mời tôi đàn trong một buổi tiệc tổ
chức tại tư gia. Khách mời đa phần là
những quan chức và người nước ngoài.
Trước khi diễn tấu, tôi đă cắt nghĩa
với thính giả những ǵ tôi sẽ đàn. Tôi
để ư thấy một phụ nữ Pháp đứng
ngoài sân tiến dần vào khán pḥng nghe tôi nói. Dứt bản
đàn, bà ấy là người đầu tiên đứng
dậy và nói: “Hôm nay, tôi có thể hănh diện nói với ông
rằng tôi đă biết thưởng thức âm nhạc
Việt Nam”. Lúc đó, chủ nhân bữa tiệc mới
giải thích với mọi người tại sao
người phụ nữ Pháp lại nói như vậy.
Chủ tiệc đă phải rất vất vả
để thuyết phục được người
phụ nữ Pháp đến dự bữa tiệc,
thậm chí bà ấy c̣n nói rằng “bà thương tôi th́
đừng bắt tôi nghe thứ âm nhạc man di mọi
rợ đó (ám chỉ nhạc Việt Nam)”. Một câu
chuyện khác. Ngay tại nơi chúng ta đang ngồi,
mấy cô học tṛ nước ngoài yêu cầu tôi dạy
đàn tranh nhưng chơi các bản nhạc nước
ngoài. Đơn giản v́ họ không thích nhạc Việt
Nam. Tôi đồng ư liền. Trong thời gian giải lao,
tôi ngồi dạo đàn bản Lư
con sáo. Học tṛ hỏi tôi tựa đề bản
nhạc và đ̣i tôi dạy. Tôi nói muốn học th́
học, mắc chi phải hỏi? Thực ra là tôi sợ
các em nghe nói nhạc Việt Nam th́ không học nữa. Sau
khi đă đàn nhuần nhuyễn bản Lư con sáo, các em yêu cầu được học âm
nhạc truyền thống của Việt Nam. Từ hai câu
chuyện này, tôi nghĩ rằng không nên ép các bạn trẻ
phải nghe, phải học âm nhạc dân tộc. Hăy
dẫn dụ họ một cách thật khéo léo, hăy chỉ
cho họ thấy cái hay cái đẹp của âm nhạc
truyền thống. Những người không ưa âm
nhạc của ḿnh c̣n thay đổi quan điểm,
huống chi là người Việt Nam ḿnh. Gieo rắc âm
nhạc truyền thống rất kén người, nhưng
ngày càng có ít người đến với ngành nghệ
thuật này.
Giả định rằng nếu có những
lời mời đến nói chuyện với những
người chưa từng biết đến nhạc tài
tử Nam bộ, liệu ông có sẵn ḷng?
- Đi chớ. Những người thích
nhạc tài tử, mời tôi, chưa chắc tôi đă
nhận lời. Bởi v́ những người chơi
nhạc tài tử đă là tri âm của tôi rồi. C̣n
những người chưa ưa nhạc tài tử th́ tôi
có phận sự dẫn dụ, lôi cuốn. Từ xưa
tới giờ, tôi chưa có dịp may để ngồi
đối thoại với các bạn trẻ.
Một câu hỏi cuối cùng. Khi ngồi
trước cây đàn, ông nghĩ ǵ?
- Âm nhạc là nỗi
đam mê của tôi, gắn liền với cuộc sống
sâu kín của tôi. Âm nhạc cho tôi thấy cuộc sống
phức tạp nhưng lại vô cùng phong phú, giúp tôi có
nghị lực thắng được chính ḿnh để
biết bằng ḷng với những ǵ mà cuộc sống
mang lại. Phản đối cũng không có lợi ích ǵ.
Bởi v́ cuộc sống chỉ đăi ngộ những
người biết phục tùng và ít đ̣i hỏi. Tôi là
người chết đứng, chứ không sống
quỳ. Khi đàn là lúc tôi ở trong trạng thái tĩnh
lặng, thấy ḿnh gần gũi với thiền. Cây
đàn là người bạn trung thành, kiên nhẫn và vô
tư. Tôi vui th́ tiếng đàn vui, tôi buồn tiếng
đàn cũng buồn, khi cảm hứng dồi dào th́
tiếng đàn bay bổng, lúc tinh thần cạn cợt
th́ tiếng đàn dở. Nghe tiếng nhạc có thể
biết được ḷng người. Những bản
nhạc hay không bao giờ xuất phát từ một tâm
hồn bệnh hoạn, có lời nói khinh xuất, hành
xử tàn ác. Cũng như cái lu dơ, làm sao chứa
được nước sạch.
Xin cảm ơn ông về cuộc tṛ chuyện
này.
(Nguồn: BÁO
DOANH NHÂN CUỐI TUẦN
Ngày
Thứ Tư 11-03-2009 số
291)